فرمانروایان بختیاری پس از ساسانیان (۴)

دوران ملوک الطوایفی در بختیاری از زمان کریم خان زند تا به قدرت رسیدن حسین قلی خان بختیاری دورکی

حکومتگران چهارلنگ: محمدتقی خان کیانرسی چهارلنگ

(پاره نخست)

پس از کشته شدن علی مردان خان محمودصالح، بدست دودمان زند، که طوایف چهارلنگ را به زیر سلطه خود درآورده بود در جستارهای پیشین به افرادی چون علی مردان خان کوچک فرزند زمان آقا کیانرسی، و کاظم خان فولادوند میوند که در درگیری‌های میان دودمان زند از یکی از آنها حمایت می کردند اشاره نمودم.

پس از آن در محدوده چهارلنگ علی خان (ف حبیب الله خان فرزند رشید خان فرزند زمان آقا) کیانرسی با عموزادگانش حسن خان و فتحعلی خان (فرزندان علی مردان خان فرزند زمان آقا) دشمنی داشتند، سرانجام علی خان موفق شد تعدادی از طوایف چهارلنگ را زیر فرمان خود درآورد و همین امر سوءظن فتحعلی شاه قاجار را نسبت به او برانگیخت و با تحریک حسن خان و فتحعلی خان، شاه فرمان داد تا علی خان را از حکومت برکنار و چشم‌هایش را میل کشیدند و حسن خان را به جای او به حکومت بختیاری چهارلنگ گماشت. بعد از عزل و کور شدن علی خان فرزندانش در یکی از دهات اختصاصی او در فریدن واقع در ییلاق بختیاری پنهان شدند. یکی از فرزندان او به نام محمدتقی خان در سن هیجده سالگی موفق شد حسن خان را بکشد و سپس بنام طایفه کیانرسی قدرت را بدست بگیرد. محمدتقی خان (۱۲۳۰- ۱۲۵۸ق.) بر خلاف اسلاف خود موفق شد طوایف شرق قلمرو بختیاری ایذه و حومه و برخی طوایف رامهرمز و کهگیلویه را زیر نفوذ خود درآورد. او با پیروی از یک سیاست دقیق و حساب شده، موفق شد که یک اتحاد و اتفاق تقریبا کاملی میان طوایف زیر فرمانش به وجود آورد.

محمدتقی خان پس از کشتن رقبای خویشاوند خود قدرت فراوانی به دست آورد و در سال ۱۲۴۹ق. در زمان فتحعلی شاه قاجار سر به شورش گذاشت. در ابتدای امر بیست هزار اموال دیوان که از اصفهان راهی تهران بود را به غارت برد. پس از این اقدام او با هشت هزار سوار آهنگ تصرف شوشتر نمود و آن شهر را به محاصره گرفت. اسدالله میرزا حاکم شوشتر که در خود توان مقاومت ندید، آن شهر را تسلیم محمدتقی خان نمود. محمدتقی خان سپس بر دزفول، رامهرمز و بهبهان نیز دست یافت.

با بالا گرفتن طغیان محمدتقی خان فتحعلی شاه در سال ۱۲۴۹ق جهت سرکوبی خان چهارلنگ و وصول مالیات عقب افتاده فارس راهی اصفهان گردید. او پس از ورود به اصفهان بیمار شد و در ماه رجب سال ۱۲۵۰ق. درگذشت و لشکرکشی به بختیاری موقتا به تعویق افتاد. با جلوس محمد شاه بر تخت سلطنت وی شاهزاده بهرام میرزا را در سال ۱۲۵۱ق. با سپاه پنج هزار نفری به سوی بختیاری روانه نمود. محمدتقی خان به قلعهٔ منگشت پناه برد. سرانجام با شفاعت و رایزنی‌هایی که میان هر دو طرف به وقوع پیوست کار به مصالحه کشانده شد و در پی آن شاهزاده بهرام میرزا به اتفاق راولینسون به قلعهٔ منگشت رفت و محمدتقی خان به گرمی آنان را پذیرا شد و روز بعد به اتفاق عازم قلعه تل شدند. پس از آنکه بهرام میرزا چند روزی میهمان محمدتقی خان بود وی با اهدا خلعت و شمشیر جواهرنشان به خان بختیاری قلعه تل را ترک کرد.

با مذاکراتی که میان دو طرف انجام گرفته بود قرار بر این شد که خانواده او و خانواده علی نقی خان و شفیع خان به عنوان گروگان به کرمانشاه کوچ کنند، علی‌نقی خان همیشه ملازم رکاب شاهزاده باشد و هزار تن از قبیله او به خدمت نظام درآیند و خود محمدتقی خان نیز در همه حال مطیع فرمان شاه قاجار باشد و خراج سالیانه را به موقع پرداخت نماید. اما بعد از دو ماه شاهزاده بهرام میرزا از حوزه حکمرانی خود برکنار و با روی کار آمدن منوچهرخان معتمدالدوله تعهدات محمدتقی خان در قبال دولت نیز مسکوت ماند.

در سال ۱۲۵۵ق. شاهزاده سلطان مراد میرزای حسام السلطنه مامور تنظیم امور بختیاری گردید. او با ورود و اقامت در گندمان از قبایل بختیاری گروگان گرفت و تحویل منوچهرخان معتمدالدوله داد تا از ناآرامی‌های پیرامون اصفهان و فارس بکاهد. پس از آن راهی جانکی سردسیر شد و سه ماه در جانکی به امور آنجا رسیدگی نمود و پس از آن راهی مالمیر شد. در کنار کارون محمدتقی خان با لشگری از ورود شاهزاده جلوگیری نمود. پانزده روز جنگ میان آنها در گرفت. سرانجام محمدتقی خان شکست خورد و به قلعه تل عقب نشینی کرد. سلطان مراد میرزا با شش هزار سپاهی وارد مالمیر شد. محمد تقی خان برادر خود علینقی خان را به خدمت شاهزاده گسیل داشت و پسرش را نیز با علف و آذوقه به لشگرگاه فرستاد اما سلطان مراد میرزا اصرار داشت که خود محمدتقی خان به نزد او برود. خان چهارلنگ به شاهزاده قاجار اطمینان نداشت و از رفتن خودداری ورزید. محمدتقی خان که در آن زمان با منوچهرخان معتمدالدوله روابطی دوستانه داشت او را واسطه قرار داد تا سلطان مراد میرزا را راضی نماید که از خواسته اش یعنی رفتن محمدتقی خان به نزد او دست بکشد.

در پی صحبت منوچهرخان، سلطان مراد میرزا در خواست او را اجابت کرد و روانه شوشتر گردید. در این هنگام کلبعلی خان بختیاری هفت لنگ در اردوی سلطان مراد میرزا حضور داشت.

دنباله دارد.....

✍️ علی بهرامسری بختیاری، نویسنده و پژوهشگر تاریخ

منابع و مآخذ

ناسخ التواریخ، لسان الملک سپهر

فارسنامه ناصری، حسینی فسایی

بنه وار من ایل من، علی آسترکی بختیاری

تاریخ بختیاری، سردار اسعد بختیاری

تاریخ بختیاری، ابوالفتح اوژن بختیاری

تاریخ تحولات سیاسی بختیاری، علی بهرامسری بختیاری

سفرنامه لایارد

تاریخ سیاسی اجتماعی بختیاری، گارثویت

#بنیاد_علمی_ایران_بختیاری_پژوهی

https://t.me/Bakhtyari2025_ir

فرمانروایان بختیاری پس از ساسانیان (۴)

دوران ملوک الطوایفی در بختیاری از زمان کریم خان زند تا به قدرت رسیدن حسین قلی خان بختیاری دورکی

حکومتگران چهارلنگ: محمدتقی خان کیانرسی چهارلنگ

(پاره دوم)

سومین و آخرین مرحله طغیان محمدتقی خان چهارلنگ بر ضد دولت قاجار در سال ۱۲۵۷ق. روی داد که منجر به لشکرکشی منوچهرخان معتمدالدوله حاکم اصفهان و خوزستان بر سر او شد.

منوچهرخان معتمدالدوله در سال ۱۲۵۷ق برای سرکوبی محمدتقی خان کنورسی با چندین لشگر خوی، تبریز، لرستان، مازندرانی، و سوار بختیاری راهی خوزستان گردید. علی نقی خان برادر محمد تقی خان که ملتزم رکاب منوچهرخان بود برای وی پیام فرستاد که تسلیم شود. از این رو محمدتقی خان برادر دیگرش بنام محمد کریم‌خان را با هدایایی بسیار به پیشواز معتمدالدوله فرستاد و خود نیز از پشت سر با بزرگان قبیله در مالمیر به ملازمان معتمدالدوله پیوست و مورد لطف و مهربانی قرار گرفت. سپس از معتمدالدوله در قلعه تل پذیرایی نمود و از او اجازه خواست که نوروز با خانواده در قلعه تل باشد و پس از نوروز در شوشتر حاضر شود. درخواست وی پذیرفته شد و معتمدالدوله راهی شوشتر گردید اما با سپری شدن نوروز محمدتقی خان نافرمانی کرد و به درگاه نیامد و هرچه او را وعده و وعید دادند نپذیرفت. معتمدالدوله محمد حسین خان قراگوزلو و علی نقی خان را روانه قلعه تل نمود و ایشان رفتند و او را با دادن ایمنی تا صحرای لهبری در پنج فرسنگی شوشتر بیاوردند در اینجا محمدتقی خان درخواست نمود که میرزامحمدخان کلبادی با وی یک پیمان نامه ببندد و اطمینان دهد. معتمدالدوله نیز میرزا محمد خان را فرستاد اما به تواق نرسیدند. این بار محمدتقی خان درخواست نمود که خود معتمدالدوله به لهبری بیاید. هرچند شفیع خان و محمد حسین خان و میرزامحمدخان او را از این درخواست منع کردند پذیرفته نشد. معتمدالدوله پس از شنیدن این درخواست گفت گرچه توانایی دستگیری محمدتقی خان را دارم اما چون تا اینجا آمده است اجازه دهید به قلعه تل بازگردد. پس از آن معتمدالوله به تجهیز سپاه پرداخت و فرمان داد تا سران طوایف هفت لنگ و چهارلنگ بختیاری حاضر شوند. از هفت لنگ کلبعلی خان دورکی و جعفرقلی خان پسر اسدخان بهداروند بختیاری با نیروهای خود و از چهارلنگ علی رضاخان که پدرش را محمدتقی خان کشته بود و علی همت خان و مهدی قلی خان با نیروهای خود وارد لشگرگاه شدند.

حتا بیشتر طوایف طرفدار محمدتقی خان نیز به اردوگاه معتمدالدوله پیوستند سرانجام خان به شیخ ثامرخان رئیس قبیله کعب پناهنده گردید و معتمدالدوله نیز با قشون خود به تعقیب او پرداخت. معتمد باز هم از محمدتقی خان خواست با وی ملاقات کند و با اعزام سلیمان خان نزد خان بختیاری به او اطمینان داد که نه تنها از مجازات در امان خواهد بود بلکه نزد شاه وساطت خواهد کرد تا او را در مقام حکمران بختیاری و خوزستان ابقا نماید محمد تقی خان با وجود مخالفت شیخ ثامر خان و اعتراض شدید برادران و خانواده اش روانه اردوگاه دولتی شد ولی به محض ملاقات با معتمد او را یاغی دولت قلمداد کرد و دستور داد وی را زندانی کردند. محمد تقی خان به تهران فرستاده شد. از سال ۱۲۶۰ تا ۱۲۶۲ق. که آخر سلطنت محمدشاه قاجار بود در زندان به سر برد. پس از آن در زمان ناصرالدین شاه به مدت دو سال وی را به همراه برادرش علی نقی خان به زندان تبریز فرستادند. بعد از آن دوباره آنها را به تهران آوردند و در زندان توپخانه زندانی نمودند. محمد تقی خان در سال ۱۲۷۰ ق در زندان مذکور جان سپرد.

در همین دوره باید به محمدمهدی خان محمودصالح چهارلنگ نیز اشاره کرد که پس از دستگیری محمدتقی خان مدتی در فریدن بر طایفه خود حکومت داشته است.


لایارد در سال ۱۲۶۸/۱۸۴۶ق. در پیوند با طایفه موگویی می نویسد: موگویی ها «مغویی» قبلا طایفه بزرگی بودند و هم اکنون خان شان خواجه عباس خان می باشد و در بین بختیاری ها دارای قدرت و نفوذ فراوانی است. او بر حسب معمول برادر و عمویش را به قتل رسانید ولی این کشتار بدون پاسخ نماند محمدتقی خان علیه او وارد جنگ شد و قلعه اش را در فریدن خراب کرد و زن و فرزندانش را به اضافه تعدادی از طایفه موگویی را از آن منطقه بیرون راند و عده ای دیگر از آنان به میان ایلات بختیاری متواری شدند و خود را تحت حمایت حکمرانی بروجرد درآوردند. خواجه عباس خان به اصفهان متواری شد و به معتمدالدوله حاکم اصفهان پناه آورد و معتمد نیز از او حمایت کرد و وی را در میان عشایر بختیاری و ادار به تحریک و توطیه علیه محمدتقی خان نمود.

از دوره کریم خان زند در میان دیگر طوایف چهارلنگ، در غرب سرزمین بختیاری یعنی مناطق بربرود شرقی و غربی، چاپلق تا دورود نیز خوانینی وجود داشته است که بر طوایف خود حکومت می کردند. از جمله: پرویز خان فرزند آقا اسد سلک همزمان با کریم خان زند و سپس برادرش رستم خان سرلک (سلک)(برخی اسناد آنها را زلکی و برخی موگویی قید کرده است) چهارلنگ در اوایل قاجار، و خسرو خان چارلنگ، بهرام خان ضرغام بساک میوند، مریدعلی خان فولادوند میوند، عبدالرضا خان دوزنی زلکی، حسنعلی خان سرداری زلکی، خواجه عباس خان باجول موگویی، مومن خان دوزنی زلکی، خان طایفه جاوند زلکی، خان طایفه ایسوند میوند و خان طایفه عبدالوند میوند را می توان نام برد.

✍️ علی بهرامسری بختیاری، نویسنده و پژوهشگر تاریخ

منابع و مآخذ

ناسخ التواریخ، لسان الملک سپهر

فارسنامه ناصری، حسینی فسایی

بنه وار من ایل من، علی آسترکی بختیاری

تاریخ بختیاری، سردار اسعد بختیاری

تاریخ بختیاری، ابوالفتح اوژن بختیاری

تاریخ تحولات سیاسی بختیاری، علی بهرامسری بختیاری

سفرنامه لایارد

تاریخ سیاسی اجتماعی بختیاری، گارثویت

#بنیاد_علمی_ایران_بختیاری_پژوهی

https://t.me/Bakhtyari2025_ir