فرمانروایان بختیاری پس از ساسانیان

دودمان فضلویه (اتابکان لر بزرگ)(۵۵۰_۸۲۷ق.)

بخش نهم (پاره دوم)

اتابک افراسیاب یکم

اتابک افراسیاب چنین فرصتی را غنیمت شمرد و آن را به فال نیک انگاشت نزدیکان و بستگان خود را به فرمانروایی ولایات از همدان تا کنار خلیج فارس منصوب نمود و خود به قصد سرنگونی حکومت مغول و تسخیر سرزمین های زیر نفوذ مغولان رهسپار گردید. ملک جلال الدین پسر اتابک تکله ولیعهد خود را با لشکر به دربند کره رود (قم) فرستاد. آنها با سپاه مغول برخورد کردند و جنگ آغاز شد. مغولان در این جنگ شکست خوردند.

چون خبر شکست مغولان به مرکز رسید امیر گیخاتوخان امیرتولدای ایلداجی را با ده هزار مغول و حکام لر کوچک به جنگ افراسیاب فرستادند. امیر تولدای در حدود جوی سرد به افراسیاب رسید. افراسیاب از ترس لشکریان مغول به قلعه مانگشت پناه برد و شمار زیادی از لشکر لرها (لر بزرگ) کشته شدند و مغولان قلعه را محاصره کردند.

رخداد تازش سپاه مغول به قلمرو لر بزرگ تجربه اجتماعی درخور نگرشی در تاریخ منطقه لرستان و ایران است. در این مرحله نیز مغولان با سپاهی سنگین به لرستان وارد شده و برنامه گسترده ویرانی منابع و امکانات اقتصادی و انهدام نیروی انسانی این منطقه را به اجرا درآوردند. بربنیاد سیاست جنگی مغولان در برنامه تنبیه شورشگران علیه حکومت مغولان شدت عملی به کار می‌رفت که «کشتار عمومی» از مهمترین بندهای آن بود. شدت کشتار مغولان در روند لشکرکشی به لرستان به اندازه ای بود که به گفته حمدالله مستوفی از اندازه گذشته بود.

افراسیاب اسیر شد و امیر تولدای او را با خود به نزد گیخاتوخان بردند با شفاعت و پا درمیانی اروک خاتون و پادشاه خاتون کرمانی از کشتن او صرف نظر کرد و دوباره حکومت لرستان را به او واگذار کرد و او برادر خود احمد را ملازم خان مغول گردانید و به لرستان بازگشت.

اتابک افراسیاب قزل و سلغرشاه و بیشتر نزدیکان خود و ارکان دولت را همچون

خواجه احمد فرزند حاجی (...) آسترکی، فخر الدين يوسف فرزند سراج الدین، امیرحسن فرزند شهریار، تاج الدین علی فرزند کامیار عقیلی، ابوطالب شهر امیر، شمس الدین احمد زنگی و جمال الدین محمود ابوالفوارس را که از بزرگان با رأی و تدبیر و صاحب تمول بودند چون در لرستان صاحب قدرت و شوکت شده بودند را بکشت و در ملک لرستان مطلق العنان شد. در واقع او با حذف گروهی از اشراف قدرتمند امکان کنترل امور حکومتی و اعمال قدرت بلامنازع را بدست آورد. این رخداد از نظر زمانی باید در دوره پایانی عمر ایلخان گیخاتو رخ داده باشد.

واپسین دوره فرمانروایی اتابک افراسیاب از مرگ گیخاتو و جلوس غازان خان (۷۰۳-۶۹۴ق) آغاز گردید. هنگامی که غازان خان مغول بر تخت نشست، اتابک افراسیاب به نزد او رفت و دوباره حکومت لرستان به وی داده شد. اتابک پس از مدتی به لرستان بازگشت و تا سال ۶۹۵ق. که غازان خان آهنگ سفر بغداد نمود به حکومت خود دنباله داد. غازان خان در روند سفر خود به بغداد در همدان ایست نمود. اتابک افراسیاب و دیگر ملوک عجم به حضور وی رسیدند. ایلخان او را به ظاهر مورد لطف و نوازش بسیار قرار داد و پروانه بازگشت به لرستان به وی داد. اتابک پس از مراسم ویژه آهنگ لرستان کرد و در هنگام بازگشت با امیر هرقداق حاکم فارس که به سوی اردوی خان مغول می رفت، برخورد نمود. امیر هرقداق افراسیاب را به نزد غازان خان برد و در پیش ایلخان مغول شرح حال افراسیاب را بازگو نمود و سرانجام غازان در ۲۰ ذی الحجه سال ۶۹۵ق. افراسیاب را در نهاوند بکشت و حکومت لرستان لر بزرگ را به برادرش نصرت الدین احمد بداد.

✍️علی بهرامسری بختیاری، نویسنده و پژوهشگر تاریخ

منابع و مآخذ

تاریخ گزیده، حمدالله مستوفی

تاریخ نطنزی ، معین الدین نطنزی

تاریخ شرفنامه ، امیر شرفخان بدلیسی

بنه وار من ایل من ، علی آسترکی بختیاری

اتابکان لر بزرگ ، شهرام یوسفی فر

حکومتگران بختیاری، بررسی نقش و جایگاه قبیله آسترکی آستروکیان بختیاری در تحولات سیاسی نظامی ایران از دوره مغولان تا قاجار ، علی بهرامسری بختیاری، نشریه تاریخ و فرهنگ ، دانشگاه مشهد ، سال۵۴، شماره ۱، شماره پیاپی ۱۰۸، بهار و تابستان ۱۴۰۱.

تاریخ جهان آرا ، قاضی احمد غفاری قزوینی

تاریخ وصاف، شهاب الدین عبدالله شیرازی

#بنیاد_علمی_ایران_بختیاری_پژوهی https://t.me/Bakhtyari2025_ir