فرمانروایان بختیاری پس از ساسانیان (۳) آسترکی اصل بختیاری

دودمان بختیاری آسترکی (۸۳۰ـ ۱۲۴۱ق.)

بخش دوم: نخستین امرای آسترکی

همانگونه که در جستار پیشین گفته شد پس از امیر بهرام شاه آسترکی دورکی پسرش امیر بختیار شاه جانشین پدر و فرمانروای لر بزرگ گردید و نام بختیاری که از زمان صفویه جانشین لر بزرگ گردید، از نام او گرفته شده است. امیر شرفخان بدلیسی از امرای دربار شاه تهماسب و شاه عباس یکم گزارش می‌دهد که شاه تهماسب صفوی سرداری لر بزرگ که از زمان صفویه به بختیاری مشهور گشت را به امیر تاجمیر خان آسترکی داد و پس از او میرجهانگیر بختیاری از سرشناسان طایفه آسترکی جایگزین شد. گارثویت می‌گوید در تاریخ صفویه از سرکردگان آنها بنام خوانین بختیاری نام می‌بردند.کما اینکه جهانگیرخان آسترکی بنام امیر بختیاری شهرت یافته بود. مینورسکی می‌گوید به احتمال نیرومند واژه بختیاری که در اسناد پیش از صفویه دیده نمی‌شود از نام برخی از سران ایل گرفته شده باشد.

سپهر و سردار اسعد می‌نویسند در این هنگام (دوره صفویه) بر قدرت و شوکت بختیاری افزوده شد و لر بزرگ به ولایت بختیاری موسوم گشت. همو می‌گویند بختیاری‌ها تا اوایل پادشاهی صفویه به همان لر بزرگ شناخته بود پس از آن به بختیاری نامبردار شد. سردار ظفر نیز براین باور است که بختیاری همان لر بزرگ است که در آغازین پادشاهی صفویه به بختیاری نامبردار شده اند.

گارثویت می‌گوید واژه بختیاری به تنهایی خوشبخت معنی می‌دهد و شاید هم برخی از سران طوایف به این نام شهرت داشته اند که پساتر اولاد آنها و یا تمام افراد ایل به این نام شناخته شده اند. اغلب دیده شده که پیروان و اولاد و احفاد یک خان بنام او نامگذاری شده اند. ولی قلی شاملو گزارش می‌دهد که پیش از برآمدن آفتاب دولت پادشاهان صفوی این دودمان به یاری بخت ارجمند خود در میان ایل بختیاری به فرمانروایی و رتبه امارت سرافراز بوده اند.

سپهر و سردار اسعد می‌گویند ریاست کل بختیاری از آغاز پادشاهی صفویه تا زمان پادشاهی کریم خان زند بر عهده نوادگان جهانگیرخان بختیاری آسترکی بوده است. سردار ظفر نیز می‌گوید که آقاسی خان از اولاد جهانگیرخان پسر خلیل خان بود که صاحب بنه وار (بنه وار مرکز گرمسیری حکومت بختیاری در شهرستان لالی کنونی بودند) و در سردشت (سردشت در فاصله سی کیلومتری غرب لالی و اینک جزو دزفول است) گرمسیر نشیمن داشتند حکومت تمام بختیاری با آنها بود و پیش از پادشاهان صفویه امیرالامرا بودند. همو می‌گوید خوانین بختیاری که امیرالامرا بودند از آغاز پادشاهی صفویه تا سرنگونی آنها در بختیاری فرمانروا بودند اما ابوالفتح اوژن بختیاری می‌نویسد ریاست کل بختیاری از آغاز پادشاهی صفویه تا پایان حکومت کریم خان زند و بخشی از حکومت قاجاریه بر عهده فرزندان امیر تاجمیرخان بختیاری آسترکی بود. و محمدعلی امام شوشتری می‌نویسد شاه تهماسب صفوی حکومت بختیاری را به تاج امیرخان آسترکی داد که تا پایان دوره نادری در خاندانش بود و پس از آن ریاست طوایف بختیاری میان چند خانواده تقسیم شد. فلور چهار علت را ذکر می‌کند که صفویان اجازه دادند فرزندان و اخلاف سلسله‌های پیشین از جمله فرمانروایان بختیاری زیر فرمان آنها همچنان حکومت کنند.

✍️ دکتر علی بهرامسری بختیاری، نویسنده و پژوهشگر تاریخ

منابع و مآخذ

تاریخ شرفنامه ، امیر شرفخان بدلیسی

عالم آرای عباسی ، اسکندر بیگ ترکمان

تاریخ بختیاری ، سپهر و سردار اسعد

بنه وار من ایل من ، علی آسترکی بختیاری

حکومتگران بختیاری؛ بررسی نقش و جایگاه قبیله آسترکی آستروکیان بختیاری در تحولات سیاسی - نظامی ایران و منطقه زاگرس میانی از دوره مغولان تا قاجار، نشریه تاریخ و فرهنگ دانشگاه فردوسی مشهد ، علی بهرامسری بختیاری.

مراتب، مناصب، القاب و عناوین حکومتگران بختیاری و نوع حکومت بختیاری در روزگار صفویه، انجمن علمی - تخصصی تاریخ پژوهی دانشگاه فردوسی مشهد، علی بهرامسری بختیاری.

بختیاری در آیینه تاریخ، گارثویت

رساله لرستان و لرها، مینورسکی ولادیمیر

J.Qaem Maqami, " ASTARKI," Encyclopadia Iranica, 11/8, p. 847, available online at http://www. Iranicaonline.org/articles/starki-sub-tribe-of the haft-lang, translated by me.

$1GENE R. GARTHWAITE, Khans and Shahs (A history of the Bakhtiyari Tribe in Iran, by I. B. Tauris & Co Ltd 6 Salem Road, London W24 BU, 2009, P. 50-51; JOHN R. PERRY, "Forced Migration in Iran during the 17th and 18th centuries", Iranians studies, VIII (1975), p.212, translated by me.

#بنیاد_علمی_ایران_بختیاری_پژوهی

فرمانروایان بختیاری پس از ساسانیان (۳)
دودمان بختیاری آسترکی (۸۳۰ـ ۱۲۴۱ق.)
بخش سوم: ﻣﻨﺸﺎ ﻧﺎﻡ ﺑﺨﺘﯿﺎﺭﯼ ﺍﺯ ﮐﺠﺎﺳﺖ ؟
نورعلی مرادی بئوار الیما می نویسد: «ﺑﺮﺍﯼ ﻓﻬﻢ ﻣﻮﺿﻮﻉ ﻣﻮﺭﺩ ﺑﺤﺚ ﻣﺎ، ﺑﺎﯾﺪ ﻋﺰﯾﺰﺍﻥ، ﺑﺎ ﺩﻭ ﺍﺻﻞ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﻨﺎﺳﯽ/ ﻣﺮﺩﻡ ﺷﻨﺎﺳﯽ، ﺍﻧﺪﮐﯽ ﺁﺷﻨﺎﯾﯽ ﺩﺍﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﺗﺎ ﻓﻬﻢ ﻭ ﻫﻀﻢ ﺍﯾﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ ﮐﻪ ﭼﻄﻮﺭ ﻧﺎﻡ ﯾﮏ ﻓﺮﺩ ‏(ﺑﺨﺘﯿﺎﺭ ﭘﺪﺭ ﺟﺪ ﺍﻭﻟﯿﻦ ﺣﮑﻤﺮﺍﻧﺎﻥ ﺑﺨﺘﯿﺎﺭﯼ) ﺑﺮ ﺭﻭﯼ ﯾﮏ ﺧﺎﻧﺪﺍﻥ ﻭ ﺳﭙﺲ ﺑﺮ ﺭﻭﯼ ﯾﮏ ﺳﺮﺯﻣﯿﻦ ‏(ﺧﺎﮎ ﺑﺨﺘﯿﺎﺭﯼ ﭘﺲ ﺍﺯ ﺍﺗﺎﺑﮑﺎﻥ ﻟﺮﺑﺰﺭﮒ) ﺍﻃﻼﻕ ﺷﺪ. ﺑﺮ ﻃﺒﻖ ﻣﻄﺎلعات ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﻨﺎﺳﯽ، ﺑﺴﯿﺎﺭﯼ ﺍﺯ ﺧﺎﻧﺪﺍﻥ ﻫﺎﯼ ﺣﮑﻮﻣﺘﮕﺮ، ﻧﺎﻡ ﺳﻠﺴﻪ ﻭ ﺧﺎﻧﺪﺍﻥ ﺧﻮﯾﺶ ﺭﺍ ﺍﺯ ﻧﺎﻡ ﻧﯿﺎ ﻭ ﺟﺪ ﭘﺪﺭﯼ ﺍﺧﺬ ﮐﺮﺩﻩ ﺍﻧﺪ. ﻧﯿﺎﯼ ﺳﺎﺳﺎﻧﯿﺎﻥ ﺳﺎﺳﺎﻥ ﺑﻮﺩ، ﻧﯿﺎ ﻭ ﺟﺪ ﺁﻝ ﻃﺎﻫﺮ ﻭ ﯾﺎ ﻃﺎﻫﺮﯾﺎﻥ، ﻃﺎﻫﺮ ﻧﺎﻣﯽ ﺑﻮﺩ. ﺟﺪ ﻭ ﻧﯿﺎﯼ ﺁﻝ ﺳﺎﻣﺎﻥ ﯾﺎ ﺳﺎﻣﺎﻧﯿﺎﻥ ﺳﺎﻣﺎﻥ ﻧﺎﻣﯽ ﺑﻮﺩ‌. ﻧﯿﺎ ﺳﻠﺠﻮﻗﯿﺎﻥ ﺳﻠﺠﻮﻕ ﻧﺎﻣﯽ ﺑﻮﺩ. ﻧﯿﺎﯼ ﻋﺜﻤﺎﻧﯿﺎﻥ ﻋﺜﻤﺎﻥ ﻧﺎﻣﯽ ﺑﻮﺩ. ﻧﯿﺎﯼ ﺁﻝ ﺳﻌﻮﺩ ﮐﻨﻮﻧﯽ ﻧﯿﺰ ﺳﻌﻮﺩ ﻧﺎﻣﯽ ﺑﻮﺩﻩ ﺍﺳﺖ. ﺑﺮﺧﯽ ﺍﯾﻦ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻫﺎ ﻭ ﺧﺎﻧﺪﺍﻥ ﮐﻪ ﻧﺎﻡ ﻧﯿﺎ ﻭ ﺟﺪ ﭘﺪﺭﯼ ﺷﺎﻥ ﺭﺍ ﺑﻪ ﻋﻨﻮﺍﻥ ﻧﺎﻡ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻭ ﺧﺎﻧﺪﺍﻥ ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ ﺧﻮﺩ ﺑﺮ ﮔﺰﯾﺪﻧﺪ ‏(ﯾﺎ ﺩﯾﮕﺮﺍﻥ ﺁﻧﻬﺎ ﺭﺍ ﺑﻪ ﺍﯾﻦ ﻧﺎﻡ ﻣﯽ ﺧﻮﺍﻧﺪﻧﺪ) ﺑﻌﺪﻫﺎ ﻧﺎﻡ ﺧﺎﻧﺪﺍﻥ ﺧﻮﺩ ﺭﺍ ﺑﻪ ﺳﺮﺯﻣﯿﻨﯽ ﺩﺍﺩﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺁﻥ ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﻣﯽ ﮐﺮﺩﻧﺪ ﯾﺎ ﺩﯾﮕﺮﺍﻥ ﺁﻥ ﺳﺮﺯﻣﯿﻦ ﺭﺍ ﺑﻪ آن ﺧﺎﻧﺪﺍﻥ ﻣﻨﺴﻮﺏ ﮐﺮﺩﻧﺪ ﻭ ﻧﺎﻣﯿﺪﻧﺪ . ﻣﻨﺠﻤﻠﻪ ﺳﺮﺯﻣﯿﻦ ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻧﺎﻡ ﺧﻮﺩ ﺭﺍ ﺍﺯ ﺧﺎﻧﺪﺍﻥ ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ ﻭ ﺧﺎﻧﺪﺍﻥ ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ ﻧﯿﺰ ﻧﺎﻡ ﺧﻮﺩ ﺭﺍ ﺍﺯ ﻋﺜﻤﺎﻥ ﺟﺪ ﭘﺪﺭﯼ ﺷﺎﻥ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮﺩ ﯾﺎ ﮐﺸﻮﺭ ﺳﻌﻮﺩﯼ ‏( ﺍﻟﻤﻤﻠﻜﺔ ﺍﻟﺴﻌﻮﺩیه) ﮐﻪ ﻧﺎﻡ ﺧﻮﺩ ﺭﺍ ﺍﺯ ﺧﺎﻧﺪﺍﻥ ﺳﻌﻮﺩ ﻭ ﭘﺪﺭ ﻧﯿﺎﯼ ﺍﯾﻦ ﺧﺎﻧﺪﺍﻥ ﮐﻪ ﺳﻌﻮﺩ ﻧﺎﻡ ﺩﺍﺷﺘﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺍﺳﺖ .
ﺍﺯ ﻫﻤﯿﻦ ﺭﻭ ﭘﺲ ﺍﺯ ﺍﻧﻘﺮﺍﺽ ﺍﺗﺎﺑﮑﺎﻥ ﻟﺮ ﮐﺒﯿﺮ ‏(ﻟﺮﺳﺘﺎﻥ ﺑﺰﺭﮒ) ﺩﺭ ﺳﺎﻝ ۸۲۷ ﻕ. ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻟﺮ ﺑﺰﺭﮒ ﺍﺯ ﻫﻢ ﭘﺎﺷﯿﺪ ﻭ ﻟﺮﻫﺎ ﭘﺮﺍﮐﻨﺪﻩ ﻭ ﺷﺎﺧﻪ ﺷﺎﺧﻪ ﺷﺪﻧﺪ ﺗﺎ ﺁﻧﮑﻪ ﭘﺲ ﺍﺯ ﯾﮏ ﺻﺪ ﺳﺎﻝ ﺑﻌﺪ، ﺩﺭ ﻋﻬﺪ ﺷﺎﻩ ﺗﻬﻤﺎﺳﺐ ﺻﻔﻮﯼ، ﻣﺮﺩﯼ ﺑﻨﺎﻡ «ﺗﺎﺟﻤﯿﺮ ﺧﺎﻥ ﺑﺨﺘﯿﺎﺭﯼ» ﺍﺯ ﺳﺮﺍﻥ ﻃﺎﯾﻔﻪ «ﺁﺳﺘﺮﮐﯽ»، ﺍﺯ ﺳﻮﯼ ﭘﺎﺩﺷﺎﻩ ﺻﻔﻮﯼ ﻟﻘﺐ ﺳﺮﺩﺍﺭﯼ ﮔﺮﻓﺖ ﻭ ﺣﮑﻤﺮﺍﻧﯽ ﺑﺨﺶ ﺑﺰﺭﮔﯽ ﺍﺯ ﻟﺮ ﺑﺰﺭﮒ ﺑﻪ ﻭﯼ ﺳﭙﺮﺩﻩ ﺷﺪ. ﻭﯼ ﺑﺎ ﯾﮑﯽ ﺍﺯ ﺷﺎﻫﺰﺍﺩﮔﺎﻥ ﺻﻔﻮﯼ ﻭﺻﻠﺖ ﮐﺮﺩ ﮐﻪ ﺣﺎﺻﻞ ﺍﯾﻦ ﺍﺯﺩﻭﺍﺝ " ﻣﯿﺮ ﺟﻬﺎﻧﮕﯿﺮﺧﺎﻥ ﺑﺨﺘﯿﺎﺭﯼ " ﺍﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻌﺪﻫﺎ ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ ﭘﺪﺭﺵ ﻭ ﺣﮑﻤﺮﺍﻥ ﺳﺮﺯﻣﯿﻨﯽ ﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﻨﺎﻡ ﺍﯾﻦ ﺧﺎﻧﺪﺍﻥ ﺑﻪ «ﺳﺮﺯﻣﯿﻦ ﺑﺨﺘﯿﺎﺭﯼ» ﻣﺸﻬﻮﺭ ﺷﺪ ﻭ ﻧﺎﻡ ﮔﺮﻓﺖ.
ﺣﺎﻝ ﺍﯾﻦ ﻧﺎﻡ ﺧﺎﻧﺪﺍﻥ ﺑﺨﺘﯿﺎﺭﯼ ﺍﺯ ﮐﺠﺎ ﺁﻣﺪﻩ ﺑﻮﺩ ؟ ﻣﺆﻟﻒ ﮐﺘﺎﺏ «ﻋﺎﻟﻢ ﺁﺭﺍﯼ ﻋﺒﺎﺳﯽ» ﺩﺭ ﺷﺮﺡ ﺗﺎﺟﻤﯿﺮ ﺧﺎﻥ ﺑﺨﺘﯿﺎﺭﯼ ﻣﯽ ﻧﻮﯾﺴﺪ ﮐﻪ:
«ﺍﻣﯿﺮ ﺗﺎﺟﻤﯿﺮﺧﺎﻥ ﺑﺨﺘﯿﺎﺭﯼ ﮐﻪ ﺍﺑﺎﻋﻦ ﺟﺪ ‏( ﭘﺪﺭ ﺩﺭ ﭘﺪﺭ) اﻣﯿﺮ ﻭ اﻣﯿﺮﺯﺍﺩﻩ ﺍﻟﻮﺍﺭ ‏(ﻟﺮﻫﺎﯼ) ﺑﺨﺘﯿﺎﺭﯼ ﺑﻮﺩ ﻭ ﺗﺎﮐﻨﻮﻥ ﺑﺎ ﻫﯿﭻ ﮐﺲ ﺭﺍﻡ ﻧﺸﺪﻩ ﺑﻮﺩ ﺍﺯ ﻭﻓﻮﺭ ﻋﻘﯿﺪﺕ ﻭ ﺍﺧﻼﺹ ﺑﻪ ﺩﺭﮔﺎﻩ ﺷﺎﻩ ﺻﻔﻮﯼ ﺷﺮﻓﯿﺎﺏ ﺷﺪ ...» ﮐﻪ ﻣﺸﺤﺺ ﻣﯽ ﮔﺮﺩﺩ ﺍﯾﻦ ﺧﺎﻧﺪﺍﻥ ﺑﺨﺘﯿﺎﺭﯼ ﭘﺪﺭ ﺩﺭ ﭘﺪﺭ ﺳﺎﺑﻘﻪ ﺣﮑﻤﺮﺍﻧﯽ ﻭ ﺳﺎﺑﻘﻪ ﺍﺷﺮﺍﻓﯽ ﺩﺭ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻟﺮﺑﺰﺭﮒ ﺩﺍﺷﺘﻪ ﺍﻧﺪ. ﺩﺭ ﺣﻘﯿﻘﺖ ﭘﺪﺭ ﺟﺪ ﺗﺎﺟﻤﯿﺮ ﺧﺎﻥ، ﺑﻬﺮﺍﻡ، ﻣﻌﺮﻭﻑ ﺑﻪ ﺑﻬﺮﺍﻣﺴﺮ ‏(ﺳﺮ ﻭ ﺳﺮﻩ ﺩﺭ ﻟﺮﯼ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﺭﻫﺒﺮ ﺍﺳﺖ) ﻭﺍﻟﯽ ﻭ ﺍﻣﯿﺮ ﺩﺭ ﻟﺮﺑﺰﺭﮒ ﺑﻮﺩ ﻭ ﻓﺮﺯﻧﺪ ﻭﯼ ﯾﻌﻨﯽ ﺟﺪ ﺗﺎﺟﻤﯿﺮ ﺧﺎﻥ ﻓﺮﺩﯼ ﺑﻪ ﻧﺎﻡ «ﺑﺨﺘﯿﺎﺭ» ﺑﻮﺩ ﮐﻪ ﮐﻪ ﺗﺎﺟﻤﯿﺮ ﺧﺎﻥ ﺑﺨﺘﯿﺎﺭﯼ، ﻧﺎﻡ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻭ ﺧﺎﻧﺪﺍﻥ ﺍﺵ ﺭﺍ ﺍﺯ ﻧﺎﻡ ﻧﯿﺎ ﻭ ﺟﺪﺵ «ﺑﺨﺘﯿﺎﺭ» ﺍﺧﺬ ﮐﺮﺩ ﻭ ﺑﻌﺪﻫﺎ ﺍﯾﻦ ﻧﺎﻡ ﺧﺎﻧﺪﺍﻥ ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ ﻗﻠﻤﺮﻭ ﺣﮑﻤﺮﺍﻧﯽ ﺁﻧﻬﺎ ﻧﯿﺰ ﺍﻃﻼﻕ ﺷﺪ ﻭ «ﻭﻻﯾﺖ ﺑﺨﺘﯿﺎﺭﯼ» ﯾﺎ ﺑﻪ ﻗﻮﻝ ﺧﻮﺩ ﻟﺮﻫﺎ «ﺧﺎﮎ ﺑﺨﺘﯿﺎﺭﯼ» ﻧﺎﻡ ﮔﺮﻓﺖ ﻭ ﺍﺯ ﺁﻥ ﭘﺲ ﻣﺮﺩﻣﺎﻥ ﻭ ﭘﺪﯾﺪﻩ ﻫﺎ ﻭ ﭼﯿﺰﻫﺎﯼ ﻣﻨﺴﻮﺏ ﺑﻪ ﺍﯾﻦ ﺳﺮﺯﻣﯿﻦ ﺭﺍ ﺑﺨﺘﯿﺎﺭﯼ ﻣﯽ ﺧﻮﺍﻧﺪﻧﺪ ﻣﺜﻼ : ﻟﺮ ﺑﺨﺘﯿﺎﺭﯼ ، ﺍﺭﺍﻣﻨﻪ ﺑﺨﺘﯿﺎﺭﯼ،ﻗﺎﻟﯽ ﺑﺨﺘﯿﺎﺭﯼ، ﮐﺒﺎﺏ ﺑﺨﺘﯿﺎﺭﯼ، و ﮐﻮﻩ ﻫﺎﯼ ﺑﺨﺘﯿﺎﺭﯼ. ﯾﻌﻨﯽ ﺩﺭ ﺍﺳﺎﺱ ﻧﺎﻡ ﺑﺨﺘﯿﺎﺭﯼ، ﻧﺎﻡ ﻧﯿﺎﯼ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺧﺎﻧﺪﺍﻥ ﺑﺨﺘﯿﺎﺭﯼ ﺑﻮﺩﻩ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺭﻭﯼ ﺑﺨﺶ ﻭﺳﯿﻌﯽ ﺍﺯ ﺟﻐﺮﺍﻓﯿﺎﯼ ﻟﺮ ﺑﺰﺭﮒ ﻧﻬﺎﺩﻩ ﺷﺪ ﮐﻪ ﺧﺎﮎ ﺑﺨﺘﯿﺎﺭﯼ ﯾﺎ ﻭﻻﯾﺖ (ایالت) ﺑﺨﺘﯿﺎﺭﯼ ﺧﻮﺍﻧﺪﻩ ﻣﯽ ﺷﺪ ﺗﺎ ﻋﻬﺪ ﺭﺿﺎﺧﺎﻥ.»

✍️ دکتر علی بهرامسری بختیاری، نویسنده و پژوهشگر تاریخ
منابع و مآخذ
تاریخ شرفنامه ، امیر شرفخان بدلیسی
عالم آرای عباسی ، اسکندر بیگ ترکمان
تاریخ عباسی، ملا جلال الدین محمد یزدی
تاریخ بختیاری ، سپهر و سردار اسعد
بنه وار من ایل من ، علی آسترکی بختیاری
حکومتگران بختیاری؛ بررسی نقش و جایگاه قبیله آسترکی آستروکیان بختیاری در تحولات سیاسی - نظامی ایران و منطقه زاگرس میانی از دوره مغولان تا قاجار، نشریه تاریخ و فرهنگ دانشگاه فردوسی مشهد ، علی بهرامسری بختیاری.
مراتب، مناصب، القاب و عناوین حکومتگران بختیاری و نوع حکومت بختیاری در روزگار صفویه، انجمن علمی - تخصصی تاریخ پژوهی دانشگاه فردوسی مشهد، علی بهرامسری بختیاری.
بختیاری در آیینه تاریخ، جن. راف. گارثویت
رساله لرستان و لرها، مینورسکی ولادیمیر
یادداشت ها و خاطرات سردار ظفر
تاریخ و جغرافیای خوزستان، محمدعلی امام شوشتری
J.Qaem Maqami, " ASTARKI," Encyclopadia Iranica, 11/8, p. 847, available online at http://www. Iranicaonline.org/articles/starki-sub-tribe-of the haft-lang, translated by me.
GENE R. GARTHWAITE, Khans and Shahs (A history of the Bakhtiyari Tribe in Iran, by I. B. Tauris & Co Ltd 6 Salem Road, London W24 BU, 2009, P. 50-51; JOHN R. PERRY, "Forced Migration in Iran during the 17th and 18th centuries", Iranians studies, VIII (1975), p.212, translated by me.
#بنیاد_علمی_ایران_بختیاری_پژوهی
https://t.me/Bakhtyari2025_ir