شهر تاریخی طرازک کجاست؟

مستوفی و بدلیسی گزارش می‌دهند پس از مرگ حسام‌الدین شوهلی آق سنقری از سلجوقیان ترک (550- ؟) حاکم لر کوچک، شجاع‌الدین خورشید از طایفه جنگروی با استقلال حاکم آن موضع شد به تدریج قلمرو از تصرف سرخاب عیار بیرون کرد و با طایفه جنگروی (طایفه خودش) که زیر نظر رقیب او یعنی سرخاب عیارحاکم مانرود [در جنوب کوهدشت] بود به جنگ پرداخت. او در این جنگ دز سیاه در مانرود واقع در ولایت سهما [جنوب کوهدشت] را محاصره کرد.[در همین مقاله جایگاه ولایت سهما و مانرود را توضیح دادم] و به خاطر کشته شدن یکی از پسرانش چنان از آن قوم بکشت که تمام مانرود را برای او گذاشتند. پس از این رویداد خلیفه عباسی از وی خواست تا قلعه مانکره را تسلیم کند. شجاع‌الدین ابتدا خودداری کرد و همراه برادر زندانی شد اما پس از مرگ برادر در زندان با این درخواست موافقت کرد و ولایت طرازک از توابع خوزستان در عوض قلعه مانکره به وی واگذار شد و او به ولایت لر (= لر کوچک) آمد، سی سال دیگر حکومت کرد و در سال 621 ق. درگذشت. او تابستان در کریت و زمستان در گردلاخ سپری می‌کرد. نویسنده دو سفرنامه می‌گوید او تابستان را در کریت (واقع در بالا گریوه) و زمستان را در دولور (دهلران) می‌گذرانید. ( دو سفرنامه، 46).

مستوفی مانکره را یکی از طوایف لر کوچک می‌داند. بنابر این قلعه مانکره (مانگره یا منگره) نام آن طایفه را برخود دارد که یا توسط طایفه مانکره ساخته شده‌است یا در آن مستقر شدند و نام خود را از آن گرفته‌اند.

به هر روی در لرستان کنونی دو قلعه بنام مانکره وجود دارد یکی در طرهان کوهدشت (بخش طرهان از بخش‌های شهرستان کوهدشت در استان لرستان قرار دارد و یکی از روستاهای آن گراب است.) قلعه منگره یا مانکره بر روی قله‌ای بنام دز سیاه در غرب دهکده «گراب» ساخته شده‌است. و دیگری در جاده اندیمشک به خرم‌آباد. این قلعه در 55 کیلومتری شمال شهرستان اندیمشک و 30 کیلومتری شمال شهر حسینیه (مرکز بخش الوار گرمسیری) بر روی قله ساخته شده‌است.

در دو سفرنامه آمده‌است که منگره در حدود 80 کیلومتری جنوب شرقی خرم‌آباد قرار دارد. (دو سفرنامه، ص 35) .این مناطق در لرستان هستند که هیچ نزدیکی با سرزمین لر بزرگ (بختیاری) نداشته و ندارند.

مستوفی گزارش می‌دهد «طرازک شهری وسط است در آنجا نیشکر بیشتر و بهتر از دیگر مواضع خوزستان می‌باشد و عظیم فراوان است».

محمدعلی امام شوشتری می‌گوید طرازک که از شهرهای شکرخیز خوزستان بوده در جنوب لرستان واقع بوده‌است. در اوایل سده هفتم از طرف دربار بغداد حکم شد آن را به جای قلعه منگره به شجاع‌الدین خورشید اتابک لر کوچک بدهند. در خاک بختیاری جایی به نام تاراز و [تراز] هست که آن را به لرستان (لر کوچک) نزدیکی نیست و اگر تصریح بدلیسی را نداشتیم، احتمال می‌دادیم آنجا محل طرازک است. (امام شوشتری، 172).

افزون بر دیدگاه درست امام شوشتری باید بیان کنم: نخست: همانگونه که در تواریخ آمده است لرستان سرزمین لر بزرگ پس از اسلام تا زمان رضاشاه جزو خوزستان نبوده‌است و یک ایالت مستقل بوده‌است. در زمان ابقاخان مغول بخش شمالی و شرقی خوزستان یعنی دزفول، شوشتر، اهواز تا بهبهان و آبادان به قلمرو اتابکان لر بزرگ پیوست گردید و بخش غربی آن نیز گاهی جزو حاکم نشین لر کوچک بوده‌است.

دوم: همانگونه که مستوفی گزارش کرده: طرازک یک شهر بوده‌است.

سوم: به اندازه‌ فراوانی زمین کشاورزی آبی داشته‌است که بیشتر و عظیم‌تر و فراوانتر از دیگر مواضع خوزستان در آن شکر پرورش می‌شد.

چهارم: تاراز اندیکا منطقه‌ای کوهستانی است که یک متر زمین کشاورزی ندارد.

پنجم: روستای تراز در بخش هتی لالی یک روستای نوبنیاد کوچک است که نه آثار شهری در آن وجود دارد و نه زمین‌های گسترده کشاورزی قابل کشت آبی نیشکر. حتا اگر تمام بخش هتی را شامل شود نیز زمین کشاورزی آبی گسترده‌ای ندارد که از دیگر نقاط دشت خوزستان بیشتر و فراوانتر نیشکر پرورش بدهد.

ششم: بر بنیاد کتاب فرهنگ جغرافیایی ایران (آبادی ها)، جلد ۶، استان ششم، از انتشارات دایره جغرافیایی ستاد ارتش ترازک (طرازک) اصلا در جغرافیای خوزستان کهن نبوده است. در صفحه ۸۵ این کتاب درباره ترازک چنین آمده است:«ده از دهستان کاکاوند، بخش دلفان شهرستان خرم آباد، ۲۴ کیلومتر شمال باختری نورآباد، ۴ کیلومتری باختر راه خرم آباد به کرمانشاه.».

دِلفان یکی از شهرستان‌های استان لرستان به مرکزیت شهر نورآباد در میان رشته کوه‌های زاگرس و در شمال غربی استان لرستان است. این شهرستان از شمال به شهرستان نهاوند دراستان همدان، از غرب به شهرستان صحنه و شهرستان هرسین در استان کرمانشاه، از جنوب غرب به شهرستان هلیلان در استان ایلام و از جنوب و جنوب شرقی به شهرستان کوهدشت و شهرستان چگنی و از شرق به شهرستان سلسله محدود می‌شود.

بنابر این نتیجه گرفته می شود که مستوفی و به تبع او، امام شوشتری در جایابی طرازک در خوزستان اشتباه کرده اند.

دکتر علی بهرامسری بختیاری آسترکی، نویسنده و پژوهشگر تاریخ، بهمن 1402، مسجدسلیمان